Osmanlı’nın Dili Nedir?
İstanbul’da, 29 yaşında, bir sivil toplum kuruluşunda çalışan bir genç olarak her gün sokakta gördüğüm, duyduğum pek çok şey bazen aklımı kurcalıyor. Mesela, Osmanlı’nın dili nedir? Bu soruyu sıradan bir tarihsel soru olarak almak yerine, toplumda çeşitlilik, toplumsal cinsiyet ve sosyal adalet açısından nasıl şekillendiğini görmek, daha derin bir anlam kazanıyor. Çünkü dil, sadece iletişimin aracı değil, aynı zamanda bir toplumu, kültürü ve gücü nasıl yapılandırdığının da göstergesi. Bugün İstanbul’da, belki de bir köşede “Osmanlıca” dersleri veren bir eğitimci ile karşılaşırsınız, ya da okulda, üniversitede Osmanlı’nın dilini öğrenmeye çalışan öğrenciler görürsünüz. Peki, Osmanlı’nın dili bizim toplumumuzda ve çeşitli toplumsal gruplar açısından ne ifade ediyor?
Osmanlıca ve Sosyal Adalet: Bir Dilin Gücü
Osmanlıca, hem bir edebi dil hem de Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bürokratik ve resmi dil olarak tarih sahnesinde yer almış bir dildir. Bugün, bu dilin kalıntılarını hâlâ yazılı metinlerde görebiliyoruz. Ancak Osmanlıca sadece bir dil değil, aynı zamanda toplumsal yapıyı, sınıf farklarını ve güç ilişkilerini yansıtan bir araçtır. Osmanlı döneminde, elit sınıfın ve devlet görevlilerinin Osmanlıca’yı kullanması, halkın ise günlük yaşamında daha çok halk ağzına dayalı bir dil kullanması yaygındı. Bu durum, dilin gücünü, elitler ve halk arasında nasıl bir ayrım yarattığını gösteriyor. Yani, Osmanlıca, sadece bir iletişim aracı değil, aynı zamanda toplumsal cinsiyet ve sınıf temelli bir ayrımın simgesiydi.
Sokakta, özellikle İstanbul’da toplu taşımada her gün karşılaştığımız bir başka manzara da, farklı kesimlerin dil kullanımıdır. Özellikle daha eğitimli kesim, Osmanlıca ve onun kökenlerinden gelen kelimeleri daha sık kullanırken, daha düşük gelir gruplarındaki insanlar, günlük yaşamlarında daha sade bir dil tercih ediyorlar. Bu da, Osmanlıca’nın bir tür “toplumsal başkalaşım” yarattığını, dilin sınıf, statü ve toplumsal cinsiyet ilişkileriyle nasıl iç içe geçtiğini gösteriyor. Bir dilin, toplumun her bireyine eşit bir şekilde hizmet etmesi gerekirken, Osmanlıca bazen bir güç aracı, bazen de dışlayıcı bir unsura dönüşebiliyordu.
Dilin Cinsiyetçi Yönü: Osmanlıca ve Kadınların Sesini Duyurması
Osmanlı İmparatorluğu döneminde, kadınların sosyal hayattaki rolü sınırlıydı ve bu, dili kullanma biçimlerine de yansıyordu. Osmanlıca’da, toplumsal cinsiyet rolleri genellikle belirgindi ve kadınlar, çoğu zaman dilde “görünmeyen” oluyorlardı. Osmanlıca’da kullanılan kelimeler, erkek egemen bir dilin yansımasıydı; kadınların düşünceleri ya da fikirleri, çoğu zaman kayda geçmiyordu. Osmanlı edebiyatında, kadınların seslerini duyurması nadirdi. Kadınların yazdığı eserler sınırlıydı ve dildeki erkek egemen yapılar, toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin bir başka göstergesiydi.
Bugün İstanbul sokaklarında, her geçen gün kadınların daha çok görünür olduğu bir toplumda yaşıyoruz. Fakat hâlâ toplumsal cinsiyet ayrımcılığının etkileri dilde de karşımıza çıkıyor. Örneğin, toplumsal cinsiyet eşitliği adına yapılan konuşmalar, zaman zaman Osmanlıca kelimelerin üzerinden süzülen eski kalıplarla karışabiliyor. Kadınların eğitimde, siyasette ve toplumsal yaşamda daha fazla yer aldığı bir dönemde, bir kelimenin taşıdığı eski anlamlar, bazen istemeden de olsa onları tekrar tanımlamaya çalışabiliyor. Bu noktada, Osmanlıca’nın mirası, günümüz toplumu üzerinde, farkında olmadan bir tür baskı yaratabiliyor.
Dil ve Çeşitlilik: Osmanlı Dili ve Çok Kültürlülük
Osmanlı İmparatorluğu, farklı milletlerin, dinlerin ve kültürlerin bir arada yaşadığı çok uluslu bir yapıyı barındırıyordu. Bu çeşitliliğin bir yansıması olarak, Osmanlıca, Arapça ve Farsça kökenli birçok kelimeyi içeren, çok dilli bir yapıya sahipti. Bu durum, Osmanlıca’nın sadece Türkler için değil, aynı zamanda Ermeniler, Rumlar, Araplar ve diğer pek çok etnik grup için de önemli bir dil olduğunu gösteriyor.
Bugün İstanbul’un caddelerinde yürürken, sadece Türkçe değil, aynı zamanda Kürtçe, Arapça, Farsça ve diğer pek çok dilin seslerini duyabiliyoruz. Çeşitli etnik grupların, kültürlerin ve dillerin iç içe geçtiği bir şehirde, Osmanlıca’nın bıraktığı çok dilli miras hâlâ varlığını sürdürüyor. Ancak, günümüzde bu çeşitlilik ne kadar hoşgörüyle karşılanıyor? Dil, kimliklerimizi yansıtan önemli bir unsurdur ve bu çeşitlilik, bazen toplumsal ayrımcılıkla da karşımıza çıkabiliyor. Dil, kimi zaman güçsüzleri dışlamak ya da bir kültürel hegemonya oluşturmak için bir araç haline gelebiliyor. Osmanlı’nın çok kültürlü yapısı, bu çeşitliliği kucaklamak adına güçlü bir temel sunmuş olsa da, modern Türkiye’de bu miras, çoğu zaman gerilimlere yol açabiliyor.
Osmanlı’nın Dili ve Bugünün Toplumu
Sonuç olarak, Osmanlı’nın dili nedir sorusunu sadece tarihsel bir perspektiften ele almak, bu dilin toplumda nasıl şekillendiğini ve toplumsal cinsiyet, çeşitlilik ile sosyal adalet gibi önemli konularla nasıl ilişkilendiğini gözden kaçırmak olur. Bugün hâlâ sokakta, iş yerlerinde, toplu taşımada duyduğumuz dil, Osmanlı döneminin mirasından besleniyor. Ama bu mirası, sadece dilsel bir hatıra olarak değil, toplumsal yapıların, eşitsizliklerin, ve ayrımcılıkların yansıması olarak da görmek gerekiyor.
Her gün yaşadığımız dilsel etkileşimler, bazen bizi eski dil kalıplarına geri götürse de, toplumsal adaletin, eşitliğin ve çeşitliliğin önemini kavradıkça, dilin nasıl bir araç olarak kullanılabileceğini de daha iyi anlayabiliyoruz. Bugün, Osmanlıca’dan günümüze kalan kelimeler, bir bakıma geçmişin etkilerini hala taşıyor. Ancak, dilin evrimleşmesiyle, bu dildeki adalet, eşitlik ve çeşitlilik anlayışını nasıl daha kapsayıcı bir hale getirebileceğimizi de sorgulamak gerekiyor.